به گزارش مشرق، یکی از مهم ترین موضوعاتی که همواره بشر طی دوران زندگی اش به آن توجه دارد درمان بیماریست. از سال های دور درمان با دارو مطرح بوده و تا کنون هم ادامه دارد. دارویی که برای همه افراد مبتلا به یک نوع بیماری تجویز می شود.

اما پیشرفت در حوزه درمان بیماری ها به سرعت برق و باد در حال پیشی گرفتن از روش های درمانی قدیمی است به طوریکه محققان معتقدند در آینده بدون دارو بیماریهای سخت هم قابل درمان خواهد شد. این امر با علم ژنتیک محقق می شود که طی چندین سال اخیر مورد توجه محققان داخلی و خارجی قرار گرفته است.

بیشتر بخوانید:

تأثیر استفاده از آسپرین در پیشگیری از سرطان

این معجون ضدسرطان را بشناسید

چند سالی می شود که نوید ژن درمانی به گوش می رسد تا بر اساس آن یک فرد برپایه ژنِ خود درمان شود؛ این موضوع بر خلاف تجویز یک نوع خاص دارو برای همه بیماران و درمان بیماری فرد بر اساس ژنهای خودش است.

بر اساس آخرین اخبار اعلام شده، محققان اولین بار در سال ۲۰۰۳ با ۳ میلیون دلار توانستند ۵۳ ژن را شناسایی کنند اما با توسعه دانش ژنتیک و دستگاه های شناسایی کننده ژنوم، اکنون با یک تا دو هزار دلار می توان نزدیک به ۴ هزار ژن را شناسایی کرد. آنچه در دنیا اتفاق می افتد درمان بیماری های ژنتیکی به کمک ژنوم است البته کاربرد ژنوم تنها در سلامت نیست حتی در کشاورزی و تولید سوخت سالم نیز به کار می رود.

نکته مهم این است که توجه به موضوع ژن درمانی از سالها پیش در کشور ما هم آغاز شده است به طوریکه پروژه ای تحت عنوان «ایرانوم» کلید خورده است. این پروژه در مرکز توالی یابی ژنوم ایرانیان «ایرانوم» با مشارکت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت بهداشت در سال ۹۴ ایجاد شده است.

بررسی ۸ نژاد ایرانی با هدف ژن درمانی

دکتر حسین نجم آبادی، مدیر پروژه ایرانوم در خصوص شخصی سازی درمان بیماری ها می گوید: ما در مرکز توالی یابی ژنوم ایرانیان «ایرانوم» توانستیم داده های مرتبط با جمعیت سالم ایرانی و تشخیص های دی ان ای را ایجاد کنیم. برای این مرکز سرورهای لازم با توانمندی بالا خریداری شده تا بتوان این حجم از اطلاعات را آنالیز کرد.

مدیر پروژه ایرانوم اضافه کرد: ما با استفاده از داده های توالی یابی ژنومیک «ایرانوم» یک پایگاه داده جامع از گروه های نژادی مختلف در ایران ایجاد کردیم. تا کنون۸۰۰ نمونه از افراد سالم بدون هرگونه فنوتیپ مرتبط با بیماری از ۸ گروه نژادی در ایران را بررسی کردیم. این نمونه ها از ۱۰۰ فرد سالم عمدتا بالای ۴۰ سال اخذ شدند. در حال حاضر ۸ نژاد از نژاد های فارس ایرانی، آذری (ترک) ایرانی، کرد ایرانی، عرب ایرانی، لر ایرانی، بلوچ ایرانی، ساکنین خلیج فارس و ترکمن ایرانی با هدف ژن درمانی مورد بررسی قرار گرفته است.

کدگذاری ویژگی های ژنتیکی ایرانی ها

ایرانوم یکی از افتخارات ملی است که نتایج اجرای آن به خانواده های ایرانی بر می گردد و با دستیابی به تغییرات ژنتیکی بیماری زا، از بروز بیماری ها و معلولیت های مختلف ویژه در ازدواج های فامیلی جلوگیری کرده و در نهایت به سلامت کشور می انجامد.

اطلاعات ثبت شده در این پایگاه تخصصی، ملاک مقایسه تغییرات ژنتیکی افراد در جمعیت های مختلف کشورمان است تا با مطالعه و مقایسه آنها به سرعت به راه های پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری های ژنتیکی پی برد. این تکنولوژی از سال ۲۰۰۹ (۱۳۸۸) در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا مورد استفاده محققان بوده است. با استفاده از این تکنولوژی شناسایی علل ژنتیکی کم توانی های ذهنی، ناشنوایی ، بیماری های عضلانی و سایر بیماری های ارثی تک ژنی ممکن می شود.

تأسیس مرکز ویرایش ژنتیک

همچنین با استفاده از علم ژنتیک هزینه های درمانی از میلیون ها دلار به هزاران دلار کاهش می یابد از این رو در کشور علاوه بر آغاز پروژه ایرانوم، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت خواستار ایجاد مرکز ویرایش ژنتیکی در کنار پروژه ایرانوم به منظور درمان نقص های ژنتیکی شده است.

دکتر رضا ملک زاده  در خصوص ایجاد مرکز ویرایش ژنتیکی خاطر نشان کرد: در دنیا ۳۰۰ میلیون معلول وجود دارد که در ایران این تعداد حدود ۱۰۰ هزار نفر است و ما باید بتوانیم در چند سال آینده با استفاده از ژنتیک، حداقل ۱۰ هزار معلول را مداوا کنیم.

وی با اشاره به اهمیت پرداختن به موضوع ژن در بیماری ها گفت: در اکثر بیماری ها از جمله سرطان، بیماری قلب و عروق و معلولیت نقص ژنتیکی مطرح است و باید در پروژه ای سرمایه گذاری کنیم که بتوانیم به واسطه آن یک مرکز ویرایش ژن تأسیس کرد تا پس از شناسایی نقص ژنتیکی بیماری را درمان کنیم.

سرطان؛ نقطه عطف شخصی سازی درمان با خصوصیات ژنی

در همین راستا، متخصصان و پژوهشگران دانشکده علوم دانشگاه فردوسی برای اولین بار در ایران توانستند با ارائه شناسنامه ژنتیکی، افراد جامعه را در حیطه ورزش و تغذیه از نظر  ویژگی های روانشناختی مورد بررسی قرار دهند. تحقیقات میدانی و نمونه گیری این پروژه نیز انجام شده و در حال حاضر آمادگی کامل برای ارائه شناسنامه ژنتیکی توسط مرکز رشد دانشگاه فردوسی مشهد به مردم امکان پذیر است.

از سوی دیگر نیز تعدادی از محققان هستند که در این زمینه فعالیت می کنند تا بتوانند سرطان را شخصی سازی کنند. محمدرضا لر نژاد از نخبگان بازگشته به کشور در خصوص پروژه خود گفت:  شخصی سازی درمان سرطان برای اولین بار است که در کشور ما انجام می شود و از یک سال و نیم گذشته اقدامات مربوط به آن را آغاز کرده‌ایم. برخی علل سرطان به بیماری‌های روحی روانی ارتباط دارد ولی از سوی دیگر ژنتیک نیز روی این بیماری تأثیرگذار است. از این رو تصمیم داریم به شخصی سازی سرطان بپردازیم.

وی افزود: باتوجه به اینکه ژنتیک و خون‌رسانی بافت خیلی مهم است، ساخت بافت سرطانی هم مهم خواهد بود. بنابراین تصمیم گرفتیم چنین پروژه‌ای را به عنوان شخصی‌سازی درمان سرطان تعریف کنیم. هدف اصلی ما این است که درمان سرطان را در ایران و خاورمیانه شخصی‌سازی کنیم و باب پژوهش را در این زمینه باز کنیم.

تحول ژن درمانی در جهان

در همین راستا، دکتر منصوره موحدین رئیس شاخه سلول های بنیادی انجمن ژنتیک ایران و استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس گفت: پزشکی فردی یا شخصی، موضوعی است که امروزه در حوزه درمان در سطح جهان به وفور مطرح می شود؛ از این رو همه محققان درصدد هستند درمان را با ژن درمانی متحول سازند. با ژن درمانی و سلول درمانی  فرد نیازی به داروهایی که برای همه افراد تجویز می شود ندارد و بر اساس ژنتیک خودش درمان خواهد شد.

وی با بیان اینکه ژن درمان ۳ فاز دارد، خاطر نشان کرد: بیماری های مادرزادی مانند هموفیلی و تالاسمی؛ فرد مبتلا به بیماریهای ژنی و درمان شخصی که پیش بینی می شود بر اساس عواملی مبتلا به چنین بیماری هایی خواهد شد جزء فازهای ژن درمانی محسوب می شوند.

موحدین عنوان کرد: با ژن درمانی، ژنتیک افراد مطرح است و نوع درمان آن با افراد دیگر کاملا متفاوت خواهد بود؛ به طوریکه در پروسه درمان شخصی ترین ویژگی فرد که همان ژنتیک است مطرح  می شود.

وی با بیان اینکه محققان در ایران الگوی ژنتیکی بیماریهای مختلف را شناسایی کرده اند، خاطر نشان کرد: با الگوی ژنتیکی می توان، طرح درمان متناسب را برای افراد داشته باشیم؛ با توجه به فراگیر بودن بیماریهای تالاسمی و هموفیلی، شناسایی شده اند و الگوی ژنتیکی آنها را داریم.

به گفته موحدین، یک سری از بیماری ها مانند سرطان هستند که در آینده خودشان را نشان می دهند؛ هر یک از انواع بیماری های سرطانی، الگوهای ژنتیکی خاصی دارند که می توان با مارکر های ژنتیکی به درمان این نوع بیماری ها پرداخت.

وی با تاکید بر اینکه الگوی ژنتیکی انواع سرطان در ایران در حال بررسی است، بیان کرد: با الگوی ژنتیکی، ژن فرد اصلاح خواهد شد تا پروسه درمان طی شود؛ ژن درمانی یک نوع درمان است که هدف، ژن و مولکولهای دی ان ای هستند که به پروسه درمان می رسند.

حرکت کشورهای جهان در مسیر ژن درمانی

موحدین، استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس در ادامه در خصوص اقدامات کشورهای دیگر در زمینه ژن درمانی گفت: در کشورهای پیشرفته اقداماتی صورت گرفته که مرحله کارآزمایی بالینی را طی نکرده است بر همین اساس به مرحله درمان نرسیده اند.

وی افزود: کشورهای اروپایی، امریکایی، ژاپن  و... هر کدام در خصوص الگوی ژنتیکی افراد کشورشان و در حیطه یک بیماری در حال بررسی موضوع هستند.

رئیس شاخه سلول های بنیادی انجمن ژنتیک ایران با بیان اینکه محققان ایرانی هم هنوز مراحل تحقیقاتی را طی می کنند، افزود: بر همین مبنا در ایران هم هنوز به مرحله بالینی نرسیده ایم.تالاسمی، هموفیلی، انواع سرطان ها، پارکینسون، الزایمر و ... جزء بیماریهایی هستند که می توانند با ژن درمانی به نتیجه برسند.

اولویت ایران درمان سرطان است

موحدین با بیان اینکه در هر کشوری یک نوع بیماری اولویت دارد و الگوی ژنتیکی همان بیماری در حال بررسی است تا با ژن درمانی درمان شود، بیان کرد: در ایران به دلیل بروز انواع سرطان ها به خصوص سرطان پستان، این بیماری اولویت است تا با بیومارکرها بتوان سرطان را در کشور درمان کرد. در واقع می توان گفت خط اول سرطان در کشور سرطان پستان است.

وی افزود: در حال حاضر محققان در صدد هستند افراد را مورد بررسی قرار دهند که چقدر مستعد سرطان هستند. ضروری است مطالعات همه جانبه ای روی علتهای بیماری انجام گیرد تا الگوی ژنتیکی بیماری شناسایی شود.

رئیس شاخه سلول های بنیادی انجمن ژنتیک ایران با اشاره به فناوری های کاربردی در طراحی بیومارکرها گفت: فناوری کریسپر، فناوری نانو و زیست فناوری و ... در این علم مطرح است؛ ژن درمانی می تواند علم پزشکی و داروسازی را متحول کند.

وی در ادامه بیان داشت: آینده پزشکی معتقد است که تا ۲۰ -۵۰ سال دیگر دارودرمانی جواب نخواهد داد؛ سلول درمانی و ژن درمانی یا پزشکی شخصی آینده پزشکی را متحول می کند.

سلول درمانی و ژن درمانی حرف اول را می زنند

موحدین ادامه داد: ژن درمانی در آینده جای دارو درمانی را می گیرد؛ در ۲۰ تا ۵۰ سال دیگر به شکل فعلی دارودرمانی نداریم. از این رو ما باید بتوانیم در کشور تکنیک های حساس و های‌تک را پیاده سازی کنیم؛ این موضوع نیاز به ابزارها و تجهیزات خاص دارد که فرایند های آن موجب پیشرفت می شود.

موحدین خاطر نشان کرد: ژن درمانی به قدری داروسازی را متحول می کند که به جای تولید کپسول، آمپول، قرص و شربت، سلول تولید می کند؛ این موضوع در صنعت داروسازی تاثیر گذار است. در واقع دارو تولید می شود ولی نوع دارو متفاوت می شود.

این استاد دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه با ژن درمانی و تولید سلول برای هر فرد، صنعت داروسازی گسترش پیدا می کند، افزود: این صنعت مجبور است به جای حرکت در مسیر تولید دارو در چندین مسیر حرکت کند.

خطرات احتمالی در ژن درمانی

موحدین در ادامه بیان کرد: به دلیل اینکه سلول از محیط خارج بدن در راستای درمان بیماری به بدن فرد وارد می شود ضروریست در شرایط کاملا بهداشتی انجام شود. این اقدام نیاز به اتاق های تمییز و تجهیزات پیشرفته دارد تا اصلاح ژن بدون آلودگی انجام شود.

استاد تمام دانشگاه تربیت مدرس خاطر نشان کرد: اصلاح ژن برای هر فرد در پروسه درمان بیماری های سختی که اکنون غیر قابل درمان هستند نیاز به دانش بالایی دارند.

جهش ژن درمانی در سال ۲۰۱۷

دکتر امیرعلی حمیدیه، دبیر ستاد توسعه فناوری‌ سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، با بیان اینکه باید به حوزه سلول های بنیادی توجه شود گفت: سال ۲۰۱۷ سال شکوفا شدن ژن درمانی در جهان بود.

وی با بیان اینکه در حال حاضر ۴۴ مرکز تحقیقاتی و دانشگاه در کشور روی موضوعات پایه و بالینی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی کار می‌کنند، خاطر نشان کرد: اگر کشور ما در این زمینه قدمی را آهسته بردارد، وابستگی بسیار شدیدی در کشور ایجاد می‌شود. از این رو لازم است نگرش دانشگاهها و پژوهشگاهها نسبت به این موضوع تغییر کند؛ تا زمانی که بخش خصوصی به حوزه سلول‌های بنیادی ورود پیدا نکند و صنایع دارویی و غذایی در این زمینه سرمایه گذاری نکنند، این علم پیشرفت مطلوبی نخواهد داشت.

حمیدیه با تاکید بر اینکه علم سلول درمانی در ایران پا به پای دنیا حرکت می‌کند، افزود: هنوز مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه کافی نیست. اما با شتاب بالایی که این علم در حال پیشرفت است، کافی است ذره ای تعلل کنیم تا ببینیم چه میزان از علم سلول درمانی دنیا عقب می‌افتیم.

به گفته وی، کشورهای غربی از این علم در حال درآمدزایی هستند و توانسته‌اند درمان‌های جدی‌ را آغاز کنند که تا ۳ سال بعد به مطالبه مستقیم مردم در تمام دنیا تبدیل می‌شود.

بانک اطلاعات ژنتیک انسانی

دکتر سید حسن شاهزاده فاضلی، رئیس مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی ایران نیز درباره اهمیت ژن درمانی گفت: ما اکنون دانش تهیه شناسنامه ژنتیکی را داریم و افراد می‌توانند به صورت شخصی مراجعه کنند. این موضوع اکنون به عنوان یک خدمت قابل انجام است و به دلیل اهمیت آن، اطلاعات ژنتیکی هر فرد در اختیار خود افراد قرار می‌گیرد.

تحولی شگرف پیش روی درمان بیماریهای سخت

آنچه گفته شد نشان از عزم جدی برای حرکت در مسیر تحقق از بین بردن بیماری های صعب العلاج دارد. پژوهشگران این مسیر معتقدند مشکلاتی در راستای درمان بیماریها بر اساس ژنهای هر فرد وجود دارد اما نتیجه به طی کردن مشکلات می ارزد.

به نظر می رسد با فعالیت ها و اقداماتی که اکنون در زمینه ژن درمانی در ایران انجام می شود، بتوان آینده درخشانی در زمینه درمان بیماریهای صعب العلاج داشته باشیم با این ترفند که بیماری هر فرد مانند لباس، اخلاق یا هر چیز دیگری شخصی شود. انتهای قرار گرفتن در ریل شخصی سازی درمان بیماری هایی همچون سرطان با علمی بومی و ژن های هر فرد، دریچه امیدی است که می تواند هزاران چشم انتظار را به زندگی امیدوار کند.